Ostatnio edytowane: 12.11.2021
Publiczne aparaty samoinkasujące (PAS) produkowane były w Polsce Ludowej przez Telkom-Telos w Krakowie. Zapraszam do kontaktu osoby mogące pomóc w uzupełnieniu informacji. Na końcu strony znajdują się pliki z dokumentacją do pobrania. Zapraszamy również do artykułu o automatach na karty, o żetonach, automatach przedwojennych oraz do galerii “budki telefoniczne”.
Słowa kluczowe: automat telefoniczny, budka telefoniczna PRL, aparat wrzutowy, Telkom Telos, telefon na żetony.
Telos AW-65 (AW-652)
Lata produkcji: 1962-63 (AW-60), 1964-66 (AW-63), 1967-1979? (AW-65)
Automat wrzutowy przeznaczony wyłącznie do rozmów miejscowych. Przystosowany do pracy z centralami automatycznymi, które odwracają biegunowość linii po odebraniu połączenia przez wzywanego abonenta. Mogły być przystosowane do inkasowania monet 50gr, 1, 2 lub 5zł (tylko jednej w danej konfiguracji) – moneta badana była pod kątem minimalnej i maksymalnej grubości i średnicy oraz na właściwości magnetyczne. Obudowa wykonana ze stopu aluminiowego i pokryta lakierem. Kaseta monetowa, wykonana z blachy stalowej, jest umieszczona wewnątrz obudowy w oddzielnej komorze mającej indywidualne zamknięcie. Moneta była wrzucana przed uzyskaniem połączenia i wpadała do środka aparatu, gdzie była tymczasowo blokowana do uzyskania połączenia – w przypadku niepowodzenia, następował zwrot monety.
Wcześniejsze wersje tego telefonu to identycznie wyglądające AW-60 oraz AW-63. Różniły się między sobą kilkoma ulepszeniami wewnętrznej budowy mechanicznej. Więcej informacji na ostatnich stronach Katalogu 11-T. AW-652 produdukowany od roku 1967 posiada z kolei nowszy układ elektryczny i segregację magnetyczną oraz kilka ulepszeń poprawiających niezawodność. Oparty jest na konstrukcji mechanicznej AW-63 i większość części jest wymienna. Więcej informacji o AW-65: Katalog 27-T str. 69 (71 w pdf).
Wprowadzono rozbudowę automatu AW-652 (patent 56347 z 1966r.) o możliwość odbierania rozmów przychodzących. Wcześniej aparat “próbował” pobrać opłatę w takim przypadku, na skutek odwrócenia biegunowości linii. Patent rozwiązywał ten problem zezwalając na rozmowę bezpłatną przez jakiś czas od odebrania prądu dzwonienia. Dzwonek musiał być umieszczony w osobnej obudowie.
Telefony te były wycofane w pierwszej połowie lat 80., zastąpione przez AW-7. Obecnie są rzadko spotykane wśród kolekcjonerów, ale wiadomo o kilku istniejących egzemplarzach.
W jakim stopniu automat był polski, a w jakim – zastosowano tzw. radziecką myśl techniczną? Polecamy wpis AW-63 czyli AMT-47.
Telos AWS-1
Aparat pozwalał na wykonywanie połączeń lokalnych i międzymiastowych. Podłączany był zwykłą dwuprzewodową linią, jednak inaczej niż pozostałe telefony, nie bazował on na zmianie biegunowości linii ani na impulsach teletaksy (to późniejszy wynalazek). Rozliczaniem połączeń zajmowała się przystawka (stojak PSC) na centrali. Aparat jedynie informował przystawkę o wrzuconych monetach (poprzez krótkotrwałe zwiększenie rezystancji linii), nie inkasował ich automatycznie – należało uiścić opłatę na wezwanie “wrzuć monetę” nadawane w linię przez przystawkę. Posiadał jedynie zapadkę, która uniemożliwiała wrzucenie monety zanim nastąpiło odebranie połączenia (odwrócenie biegunowości linii). Konstrukcja była zatem względnie prosta i łatwa w konserwacji (chociaż – jak widać na zdjęciu – elektronika była dość rozbudowana). Zasada działania opisana jest dość dokładnie w zgłoszeniu patentowym 80483 z 1970r.
Aparaty te działały jeszcze na przełomie lat 80 – 90, zastąpione przez AWS-6.
Obecnie niezwykle rzadkie – znamy tylko jednego kolekcjonera (oprócz nas) i dwa muzea posiadające ten model. Baza zdjęć w internecie była do niedawna bardzo ograniczona – ostatnio udało nam się jednak zebrać trochę materiału, zwłaszcza że obecnie (2017) posiadamy taki aparat. Z pomocą przychodzą też stare filmy. Aparat można zobaczyć “w akcji” w artykule o żetonach.
Telos AW-7 / AW-8
Lata produkcji: 1979-1989 (AW-7), 1990-1991 (AW-8).
Bardzo popularne, kultowe telefony lat 80 i wczesnych 90. Podobnie jak AW-65, przeznaczone do rozmów lokalnych, bowiem nie potrafiły rozróżniać połączeń. Dlatego centrala blokowała rozmowy międzymiastowe dając sygnał “zajęte” lub stosowny komunikat po wybraniu “0” . Było jednak usprawnienie: moneta znajdowała się cały czas na zewnątrz i w przypadku nieudanej próby połączenia, nie musiała być zwracana. Ograniczało to próby kradzieży przez zatykanie otworu wylotowego. Moneta inkasowana poprzez chwilowe otwarcie zapadki po odebraniu połączenia, tzn. po odwróceniu biegunowości linii. W przypadku braku własciwej opłaty, automat zwalniał linię po kilku sekundach. W momencie wdrażania aparatu stosowano monetę 1zł (średnica 25mm), później – przez większość czasu – 2zł, następnie 5zł a od 1992 r. żeton A.
Aparat AW-7 nie limitował czasu połączenia. Modele 7 i 8 różniły się nieznacznie płytką z elektroniką (dwie fotografie powyżej) – w AW-8 wprowadzono regulowany limit czasowy (typowo 3 minuty) po którym opłata pobierana była ponownie. Szczegóły można znaleźć w patencie 134107 z 1981 r. Sam aparat AW-7 opisuje patent 127206 z 1979 r. Zewnętrznie AW-8, wprowadzony dopiero na przełomie 1989/90, na ogół był już malowany na żółto (poprzedni szary) a słowo Milicja na piktogramach zastąpiono “Policją”. Jest to jednak uproszczenie, bo pierwsze “8” były jeszcze szare, a w późniejszych latach “7” były i tak przemalowane na żółto, więc wszystkie kombinacje były możliwe.
Niekiedy montowano do AW-7 dodatkową płytkę (zdjęcie), która wprowadzała wielokrotne pobieranie opłaty co 3 minuty, podobnie jak w AW-8. Jej instalacja była dość skomplikowana (wiele połączeń do różnych podzespołów), dziwi więc dlaczego po prostu nie montowano całej płytki od AW-8 (jest zgodna elektrycznie).
Około roku 1995 Telkom-Telos zaproponował unowocześnienie istniejących automatów AW-7 poprzez wymianę panelu przedniego – posiada on klawiaturę oraz nową elektronikę, reszta jest oryginalna. Płytki mają oznaczenia AW-501 i AW-503 i składają się nadal z elementów polskiej produkcji (Cemi, Miflex) jak również zachodnich układów scalonych. Rozwiązanie nie przyjęło się i takich aparatów zainstalowano niewiele (wówczas znaczną popularność zdobyły niebieskie automaty na karty magnetyczne). Nasz egzemplarz jest prawdopodobnie jedynym zachowanym. Niestety nie posiadamy żadnej dokumentacji.
Tak się kiedyś dzwoniło – poniżej filmik z naszym uruchomionym eksponatem:
Warto jeszcze wspomnieć o różnych wykonaniach aparatów:
• AW-7/1: wykonanie podstawowe, tylko do połączeń wychodzących, zaliczanie jednokrotne
• AW-7/2: wykonanie z dzwonkiem, przyjmuje rozmowy na liniach które nie odwracają polaryzacji dla rozmów przychodzących.
• AW-7/3: wersja eksportowa na Algierię przyjmująca algierskie monety 50 centów
• AW-8/P: zaliczanie wielokrotne co ustalony czas
• AW-8/R: jak w “8/P”, dla central które odwracają polaryzację również na numerach alarmowych. Numery do 3 cyfr darmowe.
• AW-8/R5: wersja na Ukrainę, opisy w cyrylicy, monety 15 kopiejek. Nie wiadomo czy faktycznie były instalowane.
• AW-8/3: zaliczanie wielokrotne w systemie impulsów odwróconej polaryzacji 150ms, rozmowy darmowe przy braku impulsów.
Wersja algierska różniła się nie tylko kalibracją na inny rodzaj monety. Posiadała także ograniczenie czasu rozmowy do 6 min. (na osobnej płytce), po którym rozmowa była rozłączana (czyli inaczej niż w późniejszym AW-8, nie było ponownego pobrania monety) oraz nie zwalniała linii w przypadku nieuiszczenia opłaty (tę funkcję realizowało wyposażenie centrali Pentaconta). Niestety nie znaleźliśmy żadnego śladu tych automatów w internecie.
Telos AWS-6
Początek lat 90. przyniósł taki oto nowy projekt, również kultowy – choć mniej niż AW-7. Działały jeszcze do lat 2000. Sporo elektroniki w środku, skomplikowana automatyka rozróżniająca 3 rodzaje monet / żetonów bez mikroprocesora, a jedynie na logice LSI (bramki cyfrowe itd.). Zewnętrznie aparat jest wielkości dawnego AWS-1, tarcza została jednak zastąpiona klawiaturą (tylko wybieranie impulsowe). Aparat przyłączany standardową linią dwuprzewodową do centrali, rozliczanie połączenia następuje na podstawie impulsów “teletaksy” (ultradźwięki 16kHz z centrali). Początkowo używane były żetony A, B, C (A – jeden “impuls”, B – 5, C – 10). “B” został jednak szybko wycofany. Powodem było podobieństwo do monety 2zł z PRL, niemalże bez wartości w początkach lat 90., którą automaty często błędnie rozpoznawały jako wspomniany żeton. Oczywiście wraz z wycofaniem “B” – przeprogramowano automatykę aparatu tak, aby akceptowała wyłącznie żetony A i C. Więcej o żetonach »
Aparat posiadał standardowy dzwonek mechaniczny RWT, mógł być zatem używany również do odbierania połączeń.
Aparaty AWS-6 znikały z ulic stopniowo w ciągu roku 20011) wraz z wycofywaniem żetonów od końca 2000 r. Posiadamy taki w kolekcji, fabrycznie nowy.
Telos AWS-7
Zewnętrznie identyczny z AWS-6, jednak ulepszono układ elektroniczny. Klawiatura posiadała możliwość wybierania tonowego, a dzwonek mechaniczny zastąpiono elektronicznym. Aparat – z tego co nam wiadomo – nie był nigdy używany przez TP / Publitel, a jedynie przez operatorów niezależnych2). Poniżej zdjęcie AWS-7 obsługiwanego przez Telefony Podlaskie – to jeden z nielicznych już obecnie automatów wrzutowych.
Wczesny PRL
Lata 60 przyniosły masowo produkowane serie AW-60/63/65 opisane na początku, oparte na konstrukcji radzieckiej. Co jednak było wcześniej? Bardzo niewiele jest informacji na ten temat. Udało nam się “namierzyć” dwa typy. Pierwszy posiadał przycisk, służący do zainkasowania monety w odpowiednim momencie i – o ile moneta była prawidłowa – odblokowania mikrofonu. Nie był to więc automat samoinkasujący. Aparat opisany jest pobieżnie w książce J. Trusz w dziale publikacje. Drugi rodzaj – nieco podobny do serii AW-60 (i radzieckiego pierwowzoru), zauważyliśmy w Polskiej Kronice Filmowej z lipca 1957 r. Jeden z tych aparatów (prawdopodobnie drugi) był produkowany przez Zakłady Produkcji Pomocniczej Łączności, czyli późniejszy Telos w Krakowie.
Lata 90. – 2000.
Od lat 90. nastąpił rozkwit automatów na karty. Oprócz tego istniały nieliczne urządzenia operatorów alternatywnych (Netia, Dialog, inne), jednak nie zostały tu opisane.
Przypisy:
1) Gazeta Wyb. Kraków, 29.09.2001, AWS-6 zniknął z ulic (kopia)
2) Gazeta Wyb. Poznań, 08.12.1998, Nowe budki telefoniczne / Publiczne, ale prywatne (kopia)
Pliki:
AW-63: Schemat aparatu
AW-65: Schemat i opis działania aparatu
AWS-1: Schemat ideowy aparatu
AWS-1: Schemat ogólny współpracy aparatu, przystawki PSC i łącznicy telefonicznej
AW-7: Instrukcja serwisowa (tylko na wymianę za coś ciekawego! → Kontakt)
AW-7: Instrukcja serwisowa, nowsza wersja zawiera m.in. aneks o AW-7/3 (tylko na wymianę za coś ciekawego! → Kontakt)
AWS-6: Instrukcja serwisowa ze schematami (nadesłał Krzysztof)
AWS-7: Instrukcja serwisowa ze schematami
AWS-6: Ulotka informacyjna (nadesłał Krzysztof)
AWS-7: Ulotka informacyjna z 1999 r. (nadesłał Krzysztof Sawicki)
Patent PRL 56347 (1966r.) – Aparat telefoniczny wrzutowy samoinkasujący (dotyczy AW-65)
Patent PRL 80483 (1970r) – Aparat telefoniczny wrzutowy z zaliczeniem strefowo-czasowym (AWS-1)
Patent PRL 127206 (1979r.) – Aparat telefoniczny wrzutowy z zaliczeniem jednokrotnym (AW-7)
Patent PRL 134107 (1981r.) – Aparat telefoniczny jednomonetowy z wielokrotnym pobieraniem monety (AW-8)
